چالش های حقوقی اداره موقوفات در ایران با رویکرد اصلاحی

موقوفات به‌عنوان نهادی خاص در نظام حقوقی و اسلامی ایران، ترکیبی از حقوق عینی و شخصی را در خود جای‌داده‌اند و نقش مؤثری در تأمین نیازهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دینی جامعه ایفا می‌کنند. بااین‌حال، همین ویژگی ترکیبی، موجب بروز چالش‌ها حقوقی در اداره و بهره‌برداری از موقوفات شده است. بررسی این موانع و تحلیل آثار حقوقی آن‌ها برای ارتقای کارایی در مدیریت موقوفات، صیانت از نیات واقف، و حفاظت از حقوق موقوف‌علیهم امری ضروری است. یافته‌های این مقاله حاکی از آن است که نبود شفافیت، ضعف‌های قانونی و تفاسیر ناصواب، در مواردی منجر به تضییع حقوق واقف و ذی‌نفعان ثالث گردیده است. ازجمله راهکارهای پیشنهادی می‌توان به اصلاح و بازنگری قوانین مرتبط با وقف، تقویت نظارت حقوقی بر اجرای موقوفات، تفسیر دقیق مواد قانونی مانند مواد ۸۰ و ۸۳ قانون مدنی، آموزش تخصصی متولیان، صدور آرای وحدت رویه توسط مراجع ذی‌صلاح، با توجه به نیازهای روز جامعه اشاره کرد. توازن میان نیت واقف و مصلحت عمومی، از اصول کلیدی برای اداره بهینه موقوفات در نظام حقوقی به شمار می‌رود.

Challenges of Endowment Administration in Iran with a Reform Perspective

As a unique institution within Iran's legal and Islamic framework, waqf (religious endowments) embodies a combination of real and personal rights and plays a significant role in meeting the economic, social, cultural, and religious needs of society. However, this dual legal nature has led to various legal challenges and complexities in the administration and utilization of waqf properties. Analyzing these obstacles and their legal implications is essential to improve the efficiency of waqf management, safeguard the intentions of the waqif (endower), and protect the rights of the mauquf 'alayh (beneficiaries). The findings of this study indicate that a lack of transparency, legal loopholes, and misinterpretations have, in some cases, resulted in the violation of the rights of both the endower and third-party beneficiaries. Proposed solutions include revising and amending waqf-related laws with emphasis on safeguarding the endower’s intent (such as Article 80 of the Civil Code), ensuring public interest, establishing effective oversight mechanisms, strengthening the role of trustees through correct interpretation of legal provisions like Article 83, providing specialized training for administrators, issuing judicial unification rulings, and promoting the culture of waqf aligned with contemporary social needs. Striking a balance between the endower’s intent and the public interest remains a key principle for the optimal administration of waqf in Iran’s legal system.

Keywords:Waqf, Waqf administration, Endower’s intent, Civil Code, Legal reform, Public interest

منابع و مأخذ

فارسی

1-امامی، سید حسن (1377)، حقوق مدنی، ج 1، چاپ نوزدهم، تهران: انتشارات کتاب‌فروشی ا سلامیه.

2-جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1388)، الفارق، چاپ دوم، تهران: کتابخانه گنج دانش.

3-حائری شاه باغ، سید علی (1376)، شرح قانون مدنی، ج 1، چاپ اول، تهران: بینا.

4-کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی (اموال و مالکیت). چاپ 30. میزان، 1389.

5-کیایی، عبداله، قانون مدنی و فتاوای امام خمینی (جلد اول). چاپ 1. سمت، 1384.

6-کاشانی، سید محمود، حقوق مدنی قراردادهای ویژه (اشاعه، شرکت مدنی، تقسیم مال مشترک، ودیعه، وکالت، ضمان). چاپ میزان، 1388.

عربی

1-عبدالکريم الحوراني، ياسر (1422 ق)، الوقفوالعمل الأهلي في المجتمع الإسلامي المعاصر، الکويت: الأمانةالعامة للأوقاف بالکويت.

2-همت، علی، ترجمه، داود بهلولی، (1966) فرهنگ اصطلاحات وقف در امپراتوری عثمانی، چاپ 4، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

3-عاملی کرکی (محقق ثانی)، علی بن ح سین (1414 ق)، جامع المقاصد فی شرح القواع د، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.